Η ΩΚΕΑΝΙΑ ΑΘΩΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

  'Ό Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη." Ο Οδυσσέας Ελύτης αποκαλύπτει με εμπνευσμένη λακωνικότητα τις προδιαγραφές κατασκευής αλλά και τις συντεταγμένες πλεύσης του θαλασσινού ερωτογραφήματος. Ο Μέγας Ανατολικός του Ανδρέα Εμπειρίκου δεν είναι σαφώς μια εκλεπτυσμένη μορφή πορνογραφίας  ούτε η λογοτεχνική θεραπεία μιας φιλήδονης ιδεοληψίας. Είναι αρχικά μια ψυχαναλυτική έρευνα του ορμέμφυτου αλλά, κυριότατα, μια πολιτική και θρησκευτική πραγματεία περί ηδονής με πλούσια και γλαφυρή εικονογράφηση, όπου τα ερωτικά συμπλέγματα λειτουργούν ως μυστικά ιδεογράμματα, όπως αποδεικνύεται τόσο από τη χωροταξία και ιεροτελεστία της δράσης όσο και από την υφολογία του κειμένου. 

Το απαγορευμένο μυθιστόρημα των 2.674 χειρόγραφων σελίδων, του οποίου η έκδοση επετεύχθη δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού του, χάρη στην εξαιρετικά σοβαρή αλλά και ιδιαίτερα ευαίσθητη φιλολογική επιμέλεια του Γιώργη Γιατρομανωλάκη έχει ως αφετηρία ένα πραγματικό γεγονός, το πρώτο ταξίδι του νεότευκτου υπερωκεάνιου Great Eastern από το λιμάνι του Λίβερπουλ στη Νέα Υόρκη το Μάιο του 1867.

Το καράβι, όμως, ως οριοθετημένος χώρος, με ιεραρχική οργάνωση, συνθέτει μια αλληγορία της ανθρώπινης κοινότητας, δόκιμη και δοκιμασμένςη από τους στίχους των αρχαίων ρητόρων και τραγικών ως το Μπόμπι Ντικ του Μέλβιλ ή τις νουβέλες του Τζότζεφ Κόνραντ. 

Ταυτόχρονα,"η τρανή αστερόεσσα συμπολιτεία του βορείου ημισφαιρίου", η παρθένα γη των εξερευνητών, λειτουργεί εύλογα ως το συμβολικό ισοδύναμο της πολιτικής ουτοπίας. Κι ο Εμπερίκος, έτσι, εξασφαλίζει το κατάλληλο έδαφος για να συντάξει τον καταστατικό χάρτη ενός νέου παραδείγματος: της ηδονοκρατίας.  Η επιθυμία αποτελεί αξιωματικά τον κοινό παρανομαστή όλων των τάξεων και όλων των εθνοτήτων. Τι θα συμβεί, όμως, αν θεσμοθετηθεί και ως υπέρτατος ρυθμιστής μιας διεθνούς πολιτείας; Οι ετερόκλητοι ταξιδιώτες πάντως της ιστορίας μας - Ρώσοι πρίγκιπες και Άγγλοι ευγενείς, Αμερικάνοι πολυεκατομμυριούχοι και Ελβετοί ιατροφιλόσοφοι, ποιητές και ταχυδακτυλουργοί, εταίρες, χορεύτριες αλλά και αθώες παιδίσκες- επιδίδονται, άλλοτε με εφηβική ικμάδα και άλλοτε με αλεξανδρινή επιτήδευση, στο ατέρμονο κυνήγι των απολαύσεων, συγκροτώντας μαζί με τους ακάματους ναύτες του πλοίου μια αλληλέγγυα και χαρωπή αδελφότητα. 

Οι τολμηροί ερωτικοί τους συνδυασμοί διακηρύττουν το θρίαμβο των ατομικών δικαιωμάτων, ενάντια στις κατηγορικές προσταγές της ιουδαιοχριστιανικής ηθικής, ενώ οι λαγνοπραξίες τους εκτελούνται πολύ συχνά στο κατάστρωμα ή σε άλλους κοινόχρηστους χώρους, όχι υποκύπτοντας στον πειρασμό της επιδειξιομανίας, γεγονός που θα οδηγούσε άλλωστε στην αυτοακύρωσή τους, αλλά διεκδικώντας σθεναρά τη θέση τους στη δημόσια σφαίρα. Για το συγγραφέα, η σεξουαλική απελευθέρωση φαίνεται να παραμένει η πιο αυθεντική μορφή της επανάστασης. Εντούτοις, δεν εκτρέπεται ποτέ σε οχλοκρατία, αντίθετα, στις στιγμές του έσχατου κινδύνου, όταν το καράβι πέφτει στο μάτι του κυκλώνα, το τιμόνι παραδίδεται στα χέρια του εκλεκτού ανδρός, συνδυάζοντας το δημοκρατικό ιδεώδες της ισότητας με το ομηρικό αίτημα της αριστείας.

Παράλληλα, το ταξίδι στους μακρινούς ορίζοντες προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία στο συγγραφέα για να αξιοποιήσει τα στοιχεία της φύσης στη σύνθεση ενός υπερβατικού σκηνικού. Το  υπερωκειάνιο με το κολοσσιαίο μέγεθός του -πλωτή εκδοχή του μεγαλείου της μνημειακής αρχιτεκτονικής- διασχίζει το διάφανο σύνορο θαλάσσης και ουρανού, "ως μυθική οντότητα νάβα", ως κιβωτός παντού καιρού, που μεταφέρει το σπόρο μια θεϊκής αποκάλυψης: Ο Έρως είναι η πλήρης, ενιαία και αδιαίρετη ουσία όχι μόνο του ατόμου αλλά και της καθολικής ύπαρξης του σύμπαντος και όλες οι σεξουαλικές πράξεις -ακόμα και στις πιο χλωμές εκδοχές τους, όπως ο αυνανισμός ή η ονείρωξη- αποτελούν, κάποτε ίσως εκπτώσεις αλλά πάντοτε και μεταμορφώσεις του Ενός. Η πλάση περιγράφεται ηδονική, ο ίμερος αποδεικνύεται παντοδύναμος και η στύση χαιρετίζεται ως ό "οίστρος της κατάφασης για ζωή".

Οι ερωτικές σκηνές, που επαναλαμβάνονται με εξαντλητική επιμονή σε απειράριθμες παραλλαγές, γίνονται τα στάδια μύησης του αναγνώστη σε ένα αρχετυπικό τελετουργικό, ενώ η συνουσία παίρνει ενίοτε τη μορφή της διδασκαλίας, όπου έμπειροι παιδαγωγοί και φιλοπερίεργοι νεοφώτιστοι συμπράττουν στην ηδονή με αμοιβαία επιφωνήματα εκρηκτικής ευγνωμοσύνης.

Η λεκτική σκεύη του συγγραφέα ενισχύει σοφά τον ερμητικό και αφοριστικό χαρακτήρα της μυθοπλασίας. Η εμπειρίκεια καθαρεύουσ, που φτάνει σε απερίγραπτες στιγμές λυρικής τρυφερότητας, εκκλησιαστικής μεγαλοπρέπειας ή επικής έξαρσης, δεν είναι μια εκκεντρική αισθητική επιλογή αλλά μέθοδος αυτοπροστασίας του κειμένου από αγοραία και βέβηλα βλέμματα.

Ποιά είναι, όμως, τα σύμβολα της νέας θρησκείας που ευαγγελίζεται ο Πατριάρχης του υπερρεαλισμού; Η παρέα των ναυτών ως χορός αρχαίας τραγωδίας εμφανίζεται στις πρώτες σελίδες του έργου να ψάλλει στο ακατέργαστο είδωλο των Φοινίκων, τον Βάαλ, όπως οι αποσυνάγωγοι ήρωες του Μπρέχτ στο ομώνυμο ποίημα, αλλά πρόκειται για ένα μεμονωμένο περιστατικό χωρίς καθοριστική σημασία. Ο ερωτισμός του Εμπειρίκου θύει στον Πάνα και την Αφροδίτη και δεν οδηγεί επ΄ουδενί σε μια ωμή λατρεία της σάρκας.

Η σεξουαλική ενέργεια ούτε παγιδεύεται στα σύνορα του βιολογικού ούτε εξατμίζεται  στους αιθέρες του μεταφυσικού. Αποτελεί την εκλεκτή συνισταμένη μιας σωματικής, συναισθηματικής και διανοητικής ικανοποίησης. Ο ερωτικός ερεθισμός των πρωταγωνιστών επιτυγχάνεται "όχι μόνο δια των αισθήσεων αλλά και εγκεφαλικώς" συχνά από την ανάγνωση ηδυπαθών κειμένων -τα οποία σημειωτέον παρατίθενται στο ξενόγλωσσο πρωτότυπο- ή τη θέαση τολμηρών φωτογραφιών, δηλαδή τη διαμεσολάβηση του αντικειμένου  ως πολιτιστικού μορφώματος. Ο παλμός της ηδονής θεωρείται εφάμιλλος  με το ρίγος της γνώσης αλλά και την ανατριχίλα της ανδραγαθίας. "Το Πέος, η Δάδα και ή Σπάθη" αναδεικνύονται σε κεντρικούς στυλοβάτες και γενεσιουργές αιτίες του Πολιτισμού.

Αξίζει, εδώ, να διευκρινιστεί ότι το Great Eastern δεν εγκαταλείπει ποτέ τα χωρικά ύδατα της Νεωτερικότητας, της οποίας μάλιστα τις κομβικές αξίες υπερασπίζεται με σθένος και αφοσίωση. Η σπάνια κλασσική βιβλιοθήκη που διαθέτει το υπερωκεάνιο, το τεχνολογικό επίτευγμα των σύγχρονων καιρών, δεν συνιστά μια διακοσμητική συλλογή των θησαυρών της παράδοσης αλλά μια συνηγορία υπερ της μνήμης και του πολιτισμού. Το επεισόδιο με τον Ιούλιο Βερν, όπου ο ποιητής των παράδοξων περιπετειών εμφανίζεται ως ένας από τους επιβάτες να συγγράφει την Πλωτή Πόλη -το μυθιστόρημα που αποτελεί πηγή έμπνευσης του Εμπειρίκου- στο κατάστρωμα  του θρυλικού πλοίου, δεν είναι απλώς μια εφαρμογή του διακείμενου αλλά μια υπογράμμιση για τον αδήριτο διάλογο παρελθόντος και μέλλοντος.

Η επικράτηση της ηδονής, πάλι, που διαφοροποιείται σαφώς από την τυραννία του πάθους, γνωρίζει αλλά δεν αναγνωρίζει την οδύνη της τερατώδους πλευράς. Ο Έρωτας, σαν το ευλογημένο από τον Κένταυρο Χείρωνα ακόντιο του Αχιλλεα, έχει το θαυμαστό προνόμιο να θεραπεύει αυτόματα όσες πληγές προξενεί. Ο καταιγισμός των κάθε λογής "λαγνικών εκδηλώσεων ή ιμερικών ιδιοτυπιών", έτσι, δεν καταλήγει εδώ ούτε στον κατακερματισμό ούτε στην ακύρωση του υποκειμένου. Στο σημείο αυτό έγκειται και η ειδοποιός υπεροχή που αποκτά το εμπειρίκειο κείμενο, όταν συγκρίνεται ακόμα και με τα πιο διάσημα λογοτεχνήματα παρόμοιας θεματολογίας, τα οποία, όμως, στη συντριπτική τους πλειοψηφία εκτρέπονται σε ζοφερά και αποτρόπαια όργια σαδικής φαντασίας ή παραληρηματικής αναρχίας.

Άρα, η ερωτική πανδαισία του Μεγάλου Ανατολικού ούτε υποστηρίζει μια επιστροφή στα φυσικά δίκαια του πρωτογονισμού ούτε προοικονομεί τη ρήξη ενός μεταμοντέρνου πανσεξουαλισμού. Ο Εμπειρίκος συνθέτει απλώς ένα κήρυγμα αισθαντικού ανθρωπισμού, που εδράζεται σταθερά στις κατακτήσεις του ορθολογισμού, και οραματίζεται τον Δυτικό Πολιτισμό να κατοπτρίζεται με κομψή φιλαρέσκεια στις κρυστάλλινες επιφάνειες του Ατλαντικού Ωκεανού, σε μια όμως εκλεκτή -με τη χεγκελιανή σημασία του όρου- ιστορική στιγμή αυτοσυνειδησίας και απελευθέρωσης.

(Μια παλαιότερη εκδοχή του κειμένου έχει δημοσιευτεί στη Βιβλιοθήκη της εφημ. Ελευθεροτυπίας, 8 Ιουνίου 2001)